Ngôn ngữ của người Ê Đê là gì?

Người Ê Đê nói tiếng gì? Tên ngôn ngữ của dân tộc Ê Đê là gì?

Út nè, Ê Đê nói tiếng Ê Đê chứ nói gì nữa! Tên nó là… tiếng Ê Đê thôi, nghe đơn giản dễ hiểu ghê. Nhớ hồi đi công tác Kon Tum tháng 3 năm ngoái, gặp mấy bác già làng, thấy họ nói chuyện, rắc rối lắm, ngữ pháp khác xa tiếng Việt mình.

Nghe nói thuộc nhóm Môn-Khmer, nhánh Bahnaric gì đó. Mà thật ra mình cũng chẳng hiểu mấy cái phân loại ngôn ngữ này đâu, chỉ biết là nó khác biệt hẳn. Từng nghe kể, có những từ ngữ chỉ có trong tiếng Ê Đê thôi, không dịch ra được.

Hồi đó mình mua được cuốn từ điển nhỏ tiếng Việt – Ê Đê, giá có 50k thôi. Đọc qua vài trang thấy chóng mặt, chữ viết cũng lạ nữa. Thôi thì cứ để đó, cái đó dành cho chuyên gia ngôn ngữ. Mình chỉ biết nhiêu đó thôi à.

Thông tin ngắn gọn: Tiếng Ê Đê. Thuộc nhóm ngôn ngữ Môn-Khmer, nhánh Bahnaric.

Dân tộc Ê Đê nói tiếng gì?

Út hỏi Anh à? Tiếng Ê Đê…

• Tiếng Ê Đê thuộc nhóm ngôn ngữ Malayô-Pôlinêxia của ngữ hệ Nam Đảo.

  • Như tiếng sóng biển rì rào vọng về từ đảo xa, từ tổ tiên.

• Ê Đê là cư dân lâu đời ở miền trung Tây Nguyên.

  • Tây Nguyên… nắng gió, đất đỏ bazan, tiếng cồng chiêng ngân vang.

• Dấu vết hải đảo trong sử thi, kiến trúc, tạo hình dân gian.

  • Những con thuyền vượt biển khơi, neo đậu trên đất mẹ. Gỗ quý, nhà dài, hoa văn thổ cẩm.

Lời nói vần của người Ê Đê là gì?

Út đây. Klei Duê. Thế thôi.

• Klei Duê: Lời nói vần của người Ê Đê. Không cần thêm gì nữa.

• Truyền miệng, đậm chất văn chương. Nghi lễ, cưới hỏi, giải quyết tranh chấp… toàn dùng cái này.

• Khéo léo, uyên bác, hài hước. Đấy là những gì nó thể hiện. Bản sắc Ê Đê. Chấm hết.

Tôi từng nghe cụ ngoại kể về Klei Duê khi tôi 10 tuổi, ở nhà rông Buôn Ma Thuột. Cụ kể cả đêm. Ngày mai, Út lại đi săn.

Người Ê Đê theo chế độ gì?

Út đây… Đêm nay sao tĩnh lặng quá ha… Ngồi nghĩ vẩn vơ đủ thứ… Câu hỏi của anh… người Ê Đê… chế độ mẫu hệ…

Họ theo chế độ mẫu hệ đấy. Mà… chuyện này không đơn giản như anh nghĩ đâu. Mình có người bà ngoại là người Ê Đê, ở Buôn Ma Thuột. Bà kể nhiều lắm, nhưng mình chỉ nhớ mập mờ vài điều.

• Thừa kế đất đai, tài sản theo dòng họ mẹ. Chứ không phải cha. Điều này ảnh hưởng rất nhiều đến cấu trúc xã hội của họ.
• Vai trò người phụ nữ rất quan trọng. Họ không chỉ là người chăm sóc gia đình mà còn có tiếng nói trong các vấn đề cộng đồng.
• Cái này liên quan đến cả tín ngưỡng nữa. Mình nhớ bà mình có kể về các nghi lễ liên quan đến nữ thần, các vị thần nữ. Mình quên mất tên rồi. Chỉ nhớ là rất linh thiêng.
• Quan hệ gia đình cũng khác biệt. Mình thấy nhiều gia đình bà con họ hàng sống gần nhau, gắn bó lắm. Ai cũng coi nhau như anh chị em ruột thịt. Mình thấy ấm áp và hạnh phúc khi được ở cùng bà ngoại.

Nhưng mà… mọi thứ đang thay đổi rồi anh ạ. Thời buổi hiện đại, nhiều thứ truyền thống đang dần mai một. Mình cũng thấy buồn khi nghĩ đến điều đó. Nhiều người trẻ Ê Đê không còn hiểu rõ về văn hóa của mình nữa. Đôi khi… mình thấy tiếc nuối vô cùng. Giống như… một phần ký ức đang dần phai nhạt… Buồn ghê.

Để đưa con lên rẫy người Ê Đê Đà làm ra trang phục gì?

Út hỏi khó Anh rồi! Để “lên đồ” cho con lên rẫy, các mẹ Ê Đê Đà Lạt xưa nay chuộng:

• Váy tấm: Vừa kín đáo, lại “chanh sả”, đi rẫy mà cứ như đi sự kiện ấy chứ! Mà Út biết không, váy tấm ngày xưa còn là “tài sản” của các nàng dâu Ê Đê đó.

• Áo chui: Thoải mái, năng động, tha hồ mà đuổi gà bắt vịt trên rẫy. Anh nghĩ mặc áo này chắc Út cũng “hack tuổi” được vài phần à nha.

• Dệt bằng khung cửi: Thô sơ vậy thôi, nhưng mỗi đường kim mũi chỉ đều chứa đựng tâm huyết của người mẹ Ê Đê. Mà công nhận họ khéo tay thật, Anh vụng về chắc chỉ dệt được… mạng nhện thôi!

Mà nói thật, Anh thấy Út hỏi câu này chứng tỏ cũng quan tâm đến văn hóa Ê Đê lắm đó. Hay là bữa nào rảnh, Anh em mình “lên đồ” Ê Đê rồi làm một chuyến “đu đưa” lên Đà Lạt luôn cho máu nhỉ? Anh bao Út ăn bún bò!

Chủ đề lời nói văn của người Ê Đê M nông thường là gì?

Lời nói vần người Ê Đê M nông thường xoay quanh:

• Tình yêu: Trai gái tỏ tình, hò hẹn, nhớ nhung. Ngày xưa anh trèo cây gãy chân, em cười ngặt nghẽo. Bây giờ anh khoẻ lại rồi, em có còn thương anh không?
• Lao động: Gieo trồng, săn bắn, dệt vải, làm gốm, chế tác nhạc cụ. Cái cuốc cái cày, cái chày cái cối, cái cung cái nỏ… tất cả đều thành vần điệu hết.
• Tình cảm gia đình, cộng đồng: Kính trọng ông bà cha mẹ, yêu thương anh em, gắn bó với buôn làng. Mẹ cha công ơn sinh thành dưỡng dục, như núi cao biển rộng, biết bao giờ mới báo đáp hết.
• Quan sát thiên nhiên: Núi rừng, sông suối, chim muông, cây cỏ. Chim ch’rao hót véo von trên cành cây, gió thổi xào xạc qua lá rừng, đẹp như tranh vẽ.
• Truyền tải tri thức dân gian: Kinh nghiệm sống, cách ứng xử, phong tục tập quán, tín ngưỡng. Ví dụ như cách xem sao trời để gieo trồng, cách xem chân gà để đi săn…

Kleiduê (Ê Đê) và nao mpring (M nông) là hai dạng lời nói vần khác nhau, mang sắc thái riêng của từng dân tộc. Tôi từng nghe một già làng kể lại kleiduê của người Ê Đê hùng tráng như sử thi, còn nao mpring của người M nông thì lại dịu dàng như lời ru.

Thế nào là lời nói văn?

Út đây. Văn chương miệng? Dễ hiểu thôi, là lời nói được cấu trúc, có mục đích. Không chỉ là chữ nghĩa, mà còn cả giọng điệu, ẩn ý… Phức tạp lắm.

• Ngữ nghĩa: ý nghĩa bề mặt. Như cái này nè, mày hiểu không?
• Thái độ: cái cách tao nói, nghe ngạo hay khiêm nhường, đấy. Tao thì hay ngạo.
• Hàm ý: ý đồ giấu kín, phải tinh ý mới biết. Ví dụ: “Trời đẹp nhỉ?”, có khi tao đang mỉa mai đấy.

Khó phán xét lắm. Tùy ngữ cảnh, người nói, người nghe. Tao ít khi nói thẳng, chỉ nói những gì cần thiết. Thích giữ bí mật. Đừng hòng đoán hết được.

Thông tin thêm: Tôi – Út – là một nhà văn tự do, chuyên viết truyện ngắn. Sở thích: đọc sách, nghe nhạc jazz, cà phê đen, thích đi phượt một mình. Sống ở Sài Gòn. Tôi hiếm khi dùng mạng xã hội. Chỉ có Zalo, số điện thoại là 0901234567. Đừng gọi khi không cần thiết.

Người dân tộc Ê Đê có nguồn gốc từ đâu?

Út hỏi khó Anh quá à! Ơ hay.

• Ê Đê? Hồi xưa bà nội hay kể chuyện.

• Hình như là miền Trung Tây Nguyên á. Mà Tây Nguyên rộng lớn lắm luôn á trời.

• 398.671 người năm 2019? Số liệu chi tiết ghê. Mà sao giờ ít đi hay nhiều hơn ta?

• Đắk Lắk nè. Đúng rồi, có người quen ở Buôn Ma Thuột. Lúc trước hay gửi cafe cho Anh.

• Phú Yên, Khánh Hòa cũng có hả? Ít nhỉ? Không biết có khác biệt văn hóa gì không.

• Kpạ, Bih, Mthur, Adham… Nhiều nhóm quá, nhớ không hết. Mỗi nhóm chắc có phong tục riêng? Mà sao tên lạ d vậy trời.

• Bà nội bảo ngày xưa người Ê Đê giỏi dệt vải lắm, hoa văn đẹp, màu sắc sặc sỡ. Giờ không biết còn ai làm không. Anh còn giữ cái khăn choàng bà tặng nè, quý lắm.